زیست بانک یزد (زیبا) با هدف پایه گذاری نخستین بیوبانک مبتنی بر جمعیت شهرستان یزد در سال 1393 پایه گذاری شد. زیبا با جمع آوری نمونه های بیولوژیک شرکت کنندگان در مطالعه سلامت یزد امکان تحقیقات متنوع ژنتیک، ژنتیک اپیدمیولوژی و بررسی تعامل عوامل محیطی و وراثتی در بروز بیماریها را فراهم کرده است. زیبا با در اختیار داشتن 10000 نمونه سرم، بافی کوت، بزاق، ادرار، مو و ناخن از جامع ترین در نوع خود در سطح کشور و غرب آسیا (خاورمیانه) است.

زیست بانک یزد عضو تعدادی از کنسرسیوم های بین المللی است و پیشنهادهای پژوهشی محققان برجسته از سراسر جهان را در نظر قرار می دهد. پروپوزال های وارده پس از بررسی و تایید توسط مجریان طرح و اخذ کد اخلاق در پژوهش حمایت خواهند شد.

تاکنون دوعنوان پایان نامه دکترا تغذیه با استفاده از نمونه های بیوبانک مصوب شده است.

پروتکل اجرایی زیست بانک یزد

در ابتدا از افرادی که به صورت تصادفی جزو نمونه های مطالعه سلامت مردم یزد (یاس) قرار گرفته اند دعوت به همکاری با زیست بانک یزد می شود و پس از اطلاع رسانی، رضایت آگاهانه اخذ می گردد.

الف: نمونه گیری

کلیه اعمال آزمایشگاهی بر اساس اولویت بندی انجام می شود. در مرحله خونگیری اولویت اول مربوط به لوله های لخته میباشد. زیرا کلیه آزمایشات بیوشیمی افراد با استفاده از سرم استخراج شده از لوله های لخته انجام میشود. سپس در صورتی که فرد مراجعه کننده قادر به خوندهی بیشتر باشد لوله های حاوی ماده ضد انعقاد نیز پر میشوند.

در مجموع برای هر شرکت کننده یک لوله clot به حجم 7میلی لیتر و دو لوله EDTA به حجم 9 میلی لیتر جمع آوری میشود. کل نمونه های خون و ادرار به صورت ناشتا از مراجعین اخذ میشود. و لازم است فرد مراجعه کننده 8 الی 12 ساعت قبل از خونگیری ناشتا باشد (قبلا هنگام دعوت تلفنی این موضوع اطلاع داده می شود).

نکته : زمان نمونه گیری 7 الی 9 صبح و دمای انتقال نمونه ها 4 درجه سانتی گراد میباشد.

ب: مراحل آماده سازی نمونه ها

• برای تسهیل در نمونه گیری از سوزن و لوله های ونوجکت استفاده میشود.
• کد و مشخصات افراد شرکت کننده بر روی لوله های ونوجکت ثبت میشود.
• لوله های ونوجکت به ترتیب اولویت در درون رک ها قرار داده میشوند.
• هر فرد خونگیر تا دو بار میتواند برای یک فرد خونگیری انجام دهد. در صورت عدم موفقیت، خونگیر متبحر دیگری بکار گرفته میشود. در صورت عدم موفقیت نهایی ناظر فیلد مطلع میگردد.
• لوله های clotنباید مخلوط گردد و تا حد امکان در وضعیت ایستاده و صاف حمل شود.
• لوله های EDTA باید بلافاصله پس از پر شدن مخلوط شوند (حداقل پنج مرتبه سر و ته شوند.).
• از مخلوط کردن شدید نمونه ها خودداری شود.
• در صورت امکان نمونه ها از نور محافظت گردد.
• بهتر است جداسازی حداقل 2 تا 3 ساعت پس از خونگیری انجام شود.

-نمونه گیری ادرار :

جمع آوری نمونه ادرار از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در آزمایش ادرار ظرف کوچکی به افراد مراجعه کننده داده میشود و از آنها خواسته میشود تا کمی از ادرار خود را در آن بریزند. نمونه ادرار از هر فرد به میزان 15 الی 25 میلی لیتر گرفته میشود.

-نمونه گیری بزاق :

مقدار 10 میلی لیتر از محلول کلرهگزیدین به فرد داده و از او درخواست میشود به مدت 30 ثانیه غرغره نماید، سپس در ظرف مخصوص برگردانده و تحویل آزمایشگاه نماید. شرایط نگهداری و انتقال نمونه بزاق مانند نمونه خون میباشد.

نکته : یک ساعت قبل از نمونه گیری بزاق نبایستی فرد غذا خورده و یا سیگار کشیده باشد.

-نمونه گیری مو :

نمونه مو از ناحیه پس سری گرفته میشود. بهتر است نمونه های مو تمیز و عاری از هرگونه رنگ مو باشد. نمونه مو به حجم تقریبا 300 تار مو و به اندازه 1 الی 3 سانتی متر گرفته میشود. بعد از نمونه گیری نمونه های مو داخل فویل آلومینیومی قرار میگیرند و بهتر است با مشخص نمودن قسمت ریشه مو، نمونه ها داخل زیپ کیپ های مخصوص حاوی رطوبت گیر قرار گیرند.

لازم به ذکر است چنانچه بعضی از افراد مراجعه کننده نمونه مو نداشته باشند میتوان از قسمت های دیگر بدن نظیر مو های دست و پا نمونه گیری انجام شود و حتما مشخص گردد که نمونه مربوط به کدام نقطه از بدن فرد مراجعه کننده بوده است.

- نمونه گیری ناخن :

حد اقل نمونه ناخنی که باید جمع آوری شود، 10 عدد از انگشتان دست یا پا میباشد. بهتر است نمونه های ناخن تمیز باشد و عاری از هرگونه لاک ، ناخن مصنوعی و جرم زیر ناخن باشد (اطلاع رسانی قبلی به فرد هنگام دعوت لازم است).

چنانچه فرد قبل از مراجعه ناخن دست و پایش را چیده باشد، در این صورت در قسمت توضیحات لیست نمونه گیری پیگیری ناخن ثبت شود و بعد از گذشت 7 الی 10 روز شخص دوباره دعوت و نمونه گیری انجام شود.

نمونه های ناخن نیز همانند نمونه های مو در داخل فویل آلومینیومی قرار گرفته و درون زیپ کیپ های حاوی رطوبت گیر ذخیره سازی میشوند.

نمونه های مو و ناخن به ترتیب بارکد در داخل قفسه های مخصوص نگهداری مو و ناخن در دمای 20 تا 25 درجه نگهداری میشوند.

-جداسازی و ذخیره سازی نمونه خون  :

در صورتی که نمونه های خون و ادرار در دمای 4 درجه ی سانتی گراد نگه داری شده باشد حداکثر باید تا 24 ساعت جدا سازی و پردازش گردند.

جهت جدا سازی در مرحله ی اول نمونه های خون باید با دور 3000 به مدت 10 الی 15 دقیقه سانتریفیوژ شوند. پس از سانتریفیوژ محتویات لوله های لخته به دو قسمت سرم ولخته و لوله های EDTA به سه قسمت پلاسما، بافی کوت، و RBC تقسیم میشوند (چنانچه لوله های لخته قبل از سانتریفیوژ به مدت 30 الی 40 دقیقه زیر هود آزمایشگاهی در دمای اتاق قرار دهیم این زمان باعث جدا شدن کامل سرم از بقیه ی خون میشود.).

برای جدا سازی سرم از سمپلر 500 استفاده میکنیم. ابتدا 0.5 میلی لیتر از سرم را جهت آزمایشات بیو شیمی منتقل نموده و سپس باقی مانده را به یک عدد کرایوتیوپ   2 mlانتقال میدهیم.

جدا سازی لوله های EDTA در دو مرحله صورت میگیرد در مرحله ی اول ابتدا لوله های حاوی ماده ی ضد انعقاد 3 الی 4 بار به آرامی سر و ته نموده وسپس با سمپلر 1000 مقدار 3 میلی لیتر خون کامل Whole blood  را برای ذخیره سازی به دو عدد کرایوتیوپ انتقال میدهیم.

 مرحله ی دوم پس از سانتریفیوژ با سمپلر 1000 مقدار 3میلی لیتر پلاسما را به سه عدد کرایوتیوپ منتقل میکنیم که از این پلاسما میتوان برای سنجش پروتوم، متابونوم و تکه های RNA-S استفاده نمود.

پس از اینکه پلاسما را جدا کردیم لایه ی سفیدی که بین پلاسما و RBC  وجود دارد بافی کوت نام دارد. برای جدا کردن این لایه نوک سمپلر فیلتر دار را در دیواره ی لوله طوری قرار میدهیم که با یک حرکت چرخشی آرام کل بافی کوت داخل لوله جدا شود.  سپس یک میلی لیتر  بافی کوت جدا شده را به 2 کرایوتیوپ انتقال میدهیم. از بافی کوت میتوان برای استخراج مقدار زیادی ازDNA ژنی با وزن مولکولی بالا و برای سنجش لیپیدهای غشا و سلول های قرمز و فلزات سنگین استفاده کرد.

مهمترین نکته در آزمایشگاه نحوه ی استفاده از کرایوتیوب ها یباشد . این کرایوتیوب ها استریل و علاوه بر آن عاری از هر گونه  DNAو RNA میباشند. که این مهم در آزمایشات ژنتیک از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنابراین در هنگام کار با این کرایوتیوب ها جهت جلوگیری از آلودگی آنها میبایست نهایت دقت به عمل آید و حتما تا قبل از استفاده از آنها از پاکت مخصوص خارج نشده و فقط زیر هود آزمایشگاه باز شده و مورد استفاده قرار گیرند.

-جدا سازی و ذخیره سازی نمونه ادرار:

نمونه ادرار داخل میکروتیوب های مخصوص ادرار جدا سازی میشود که شامل یک عدد میکروتیوب 2میلی لیتر میباشد. هدف از ذخیره سازی نمونه ادرار در بیوبانک بررسی بیو مارکرها ی ژنومی، پروتئینی و متابولیک در نمونه ها میباشد. آزمایش کامل ماکروسکوپی و میکروسکوپی برای وضعیت سلامت افراد در زمان نمونه گیری ضروری است.

برای آزمایش ادرار و جمع آوری آن برای بیوبانک نیازی به استریل بودن ظرف ادرار نیست اما باید ظرف کاملا تمیز و عاری از هرگونه تمیز کننده های شیمیایی باشد.

-جدا سازی و ذخیره سازی نمونه ی بزاق:

شرایط نگه داری و انتقال نمونه بزاق همانند نمونه خون میباشد. از نمونه بزاق افراد یک عدد کرایوتیوب 2میلی لیترمخصوص نگه داری بزاق در باکس مخصوص بزاق در دمای 80- درجه در بیوبانک ذخیره میگردد.

-بارکد گذاری و ثبت مشخصات:

بعد از اتمام مرحله ی جدا سازی مرحله ی بارکد گذاری میباشد با استفاده از نرم افزار Nice Label برای تمامی نمونه های بیو بانک بارکدی بر اساس کد منحصر به فرد افراد مراجعه کننده و همچنین نوع نمونه تهیه و روی کرایو لیبل های مقاوم تا -80 درجه چاپ میگردد که پس از حصول اطمینان از صحیح بودن آنها بارکد های چاپ شده بر روی کرایوتیوب ها چسبانده میشوند. هدف از بارکدگذاری نمونه ها قابلیت جستجوی پیشرفته ی نمونه ها با دستگاهای بارکد خوان میباشد.

-آماده کردن کرایو باکس ها:

آماده کردن کرایو باکس ها اخرین مرحله ی ذخیره سازی میباشد. نوشتن شماره ی کرایو باکس ها و نوع نمونه، همچنین مشخص نمودن جهت شروع و ترتیب چیدمان نمونه ها از الزامات میباشد.

مشخصات کامل هر نمونه (شماره باکس، ردیف، طبقه و شماره فریزر) در نرم افزار بیو بانک ثبت میگردد.

.